Due anni fa era stato il patriarca ortodosso Ireneo ad auspicare una visita di papa Benedetto XVI in occasione delle celebrazioni del 2013 in occasione del 17° centenario dell’Editto di Milano. Nonostante il suo esplicito desiderio, la possibilità di una visita del papa in Serbia veniva giudicata abbastanza remota: il consenso dei vescovi non era unanime e non esisteva ancora il necessario supporto dei fedeli per formalizzare un invito.  Da non sottovalutare poi il contesto politico-religioso dello stato di Serbia e i risvolti di violenza che una visita di un romano pontefice avrebbe potuto innescare e la persistenza di uno stato di rapporti alquanto tesi fra i serbi (ortodossi) e i croati (cattolici), le cui cause affondano le loro radici nel passato, benché esistessero già chiari segnali di distensione e riavvicinamento anche a livello politico.

Ora le cose sembrano decisamente cambiate in meglio e un invito a papa Francesco è stato inviato ufficialmente tramite mons. Dominique Manberti, segretario della Santa Sede per i Rapporti con gli Stati nei giorni scorsi in visita in Serbia, una terra che sta ricostruendo a fatica quanto distrutto dal drammatico alluvione del maggio scorso - uno dei più violenti degli ultimi decenni - con 33 vittime e oltre 15 mila sfollati.

Secondo quanto pubblicato dal quotidiano locale Politika sarebbero due le lettere affidate al prelato vaticano. La prima è quella del presidente serbo, Tomislav Nikolić, che ha partecipato di persona all’incontro bilaterale, dove i temi sul tappeto hanno spaziato dal riconoscimento dell’indipendenza del Kosovo alla restituzione alle comunità religiose delle proprietà nazionalizzate. In quella stessa sede Nikolic, secondo quanto dichiarato al termine alla stampa, si sarebbe esplicitamente detto "felice di accogliere il capo della Chiesa cattolica romana, non appena  fosse raggiunto un accordo sulla questione con la Chiesa ortodossa serba".

Alla missiva presidenziale si è aggiunta quella del patriarca ortodosso Irinej. Nonostante il contenuto resti sconosciuto, un’anticipazione è venuta dallo stesso patriarca che, nel corso di un’intervista a Politika, ha toccato il tema della canonizzazione del beato Alojzije Stepinac, sulla cui opportunità la chiesa serba non nasconde forti riserve, ma che è fortemente sostenuta dall’attuale cardinale di Zagabria e suo successore,  Josip Bozanić. “Di certo non vediamo con favore il fatto che Stepinac possa diventare santo”, ha dichiarato il patriarca (che è pure in ottimi rapporti con Bozanić) che ha aggiunto “diventa santo una personalità che rifulga di chiara virtù e che sia considerato tale dagli stessi fedeli”.

Alojzije Viktor Stepinac è stato proclamato beato, come vescovo e martire, da Giovanni Paolo II il 3 ottobre 1998. Di origini croate (era nato a Brezaric nel 1898), vescovo di Zagabria nel 1937, aveva attraversato il periodo del nazifascismo e la Guerra. Dal 1945 al 1951 venne incarcerato dal sotto il regime comunista di Tito e in seguito visse agli arresti domiciliari fino alla morte avvenuta per stenti nel 1960 (si parla anche di avvelenamento). Nel 1953 era stato creato cardinale da Pio XII, ma non poté recarsi a Roma, né partecipò al conclave del 1958 che elesse Giovanni XIII.

La sua figura, però, è ancora controversa e le accuse di collaborazionismo con i regimi totalitari nazifascisti – nella fattispecie con lo Stato fascista indipendente di Croazia di  Ante Pavelić e i campi di sterminio per serbi, ebrei e rom – gli valse la condanna di quello comunista, peraltro anche per motivi di religiosi e di repressione in atto contro le chiese cristiane.

Bilo je samo pitanje vremena kada će se to dogoditi. Nakon što je poslije Tuđmanove smrti Katolička crkva postala jedan od glavnih, trenutno možda i glavni barjaktar nacionalističke i antikomunističke rekonkviste u Hrvatskoj, to se ovih dana prelilo i preko državnih granica. Povod je najavljena kanonizacija (proglašenje svetim) kardinala Alojzija Stepinca, na što su prosvjednim pismima reagirali državni vrh Srbije (Tomislav Nikolić) i vrh Srpske pravoslavne crkve. Ako se prvo pismo možda i može otpisati ili čak neotpečaćeno vratiti, jer dolazi s neprilične adrese četničkog vojvode, ovo drugo nikako se ne može. U njemu se elaborira vrlo argumentirano mišljenje srpskog patrijarha Irineja (Gavrilovića) iz jednog nedavnog intervjua, u kojem je on kazao da je proglašenje Stepinca svetim promašeno ako ga svetim ne vide i drugi kršćani. A pravoslavni vjernici ga takvim ne vide.

Na Kaptolu još nema reagiranja na ovaj prosvjed iz Beogradske patrijaršije, iako je u njemu otvoreno mnogo više od kompromitirane ili, najblaže rečeno, sporne Stepinčeve biografije iz vremena Drugog svjetskog rata i nakon njega. To je smiju li se kršćanske i druge konfesije s ovih prostora ponašati tako da svaka drži kao do svete vodice samo do svoje memorije, a da memorije drugih tretira kao nešto bezvrijedno, poput napršnjaka barske vode. Uostalom, čovjek se mora zapitati kako će se te konfesije izboriti za mjesto u svjetovnom okruženju ako ni jedna drugu minimalno ne respektiraju, nego se međusobno izguravaju preko ruba elementarnog poštovanja.

Ipak, Kaptol je makar i neizravno dao odgovor na spomenuto reagiranje iz SPC-a, i to toliko jasan da teško može biti jasniji. Kada su nedavno nakon javnog grljenja i ljubljenja sisačkog biskupa Vlade Košića s osuđenim ratnim zločincem Darijom Kordićem uvrijeđeno reagirale druge vjerske zajednice, posebno islamska (valjda ne treba objašnjavati što u bošnjačkoj memoriji znače Kordić i Ahmići), zbor zagrebačkih katoličkih biskupa hladno je stao u Košićevu obranu. Nisu to tako rekli, ali se između redaka sasvim lako dalo iščitati da se kolege ogrnute mantijama drugih vjeroispovijesti nemaju što pačati u stvari presvete Katoličke crkve. Nije ih od tog stava skrenula za milimetar čak ni činjenica da je biskup Košić, uz ostalo, predsjednik Vijeća HBK-a za ekumenizam i dijalog. Dakle čovjek koji u ime Hrvatske biskupske konferencije vodi poslove međusobnih odnosa s predstavnicima baš tih drugih vjeroispovijesti. A on te poslove, vidimo, vodi otprilike onako kao što se vodi magarad na pojilo ili goveda na gmajnu.

Eto, u takvom kontekstu tupe bezosjećajnosti za druge nacije i njihove žrtve pojavila se ova vijest da Vatikan namjerava u dogledno vrijeme kanonizirati Stepinca. Ona je za Srbe i pravoslavne loša vijest, a morala bi biti i za Hrvate i katolike, iz više razloga. Poći ću od jednog blažeg ili, ako hoćete, manje skandaloznog. Čuvši za tu vijest, zagrebački nadbiskup Josip Bozanić s djetinjim je ushićenjem izjavio da je dosad Hrvatskom vladao “importirani umjetni duh”, a sada, eto, konačno dobivamo “kompas hrvatskog naroda”.

Da se prekrstiš i lijevom i desnom. Činjenica da se od jednog ultrakonzervativnog kardinala, koji je prepun kontroverzi i bez konteksta NDH djelovao prije sedamdesetak godina, pravi lučonošu današnje Hrvatske, sama je po sebi čudačka i gubitnička. Čovjek ne može vjerovati da sadašnja “Crkva u Hrvata” nije u stanju pratiti duh vremena kroz neki manje arhaični i prašnjavi uzor, recimo kroz lik nekog od papa koji su se pojavili u toku i nakon prijelomnog Drugog vatikanskog koncila (1962. – 1965.). Ali ne. Svi ti pape, Montini, Roncalli,Bergoglio, čak i kruti tradicionalisti Wojtyla i Ratzinger, za ove naše su previše modernistički, oni hoće baš Stepinca. A hoće ga iako je on, ili baš zato, objektivno crvena krpa u očima Srba i pravoslavnih vjernika. To se može pokazati na puno primjera iz Drugog svjetskog rata, pri čemu nije dobro uzeti one najgore, recimo kardinalove predrasude prema pravoslavnima kao navodno genetskim pokvarenjacima i lašcima. Jer toga je bilo na svim stranama, a pothranjuje i neke jednostrane stavove o njemu, koji također ne stoje. Zato ću uzeti jedan koji možda najtočnije govori o njemu. On je aktivno podupirao plan pokatoličenja pravoslavnih Srba, ali je u svojoj arhivi ostavio zabilješku da se te nedobrovoljne vjerske konverzije imaju poništiti nakon rata. Dakle Stepinac nije bio nedvoznačno crna figura na šahovnici NDH, prije je bio kontroverzna ličnost, otprilike kao papa Pio XII., čija se kanonizacija također najavljuje.

Ali tu postoji i jedna važna razlika. Dok zagovornici kanonizacije ovog pape tvrde da se on suprotstavljao nacifašizmu u gornjim granicama svojih moći, hrvatski zagovornici Stepinca uopće na tome ne inzistiraju. Oni ga portretiraju isključivo u bojama borca protiv “svih totalitarizama” a to, prevedeno na jezik stvarnih pojmova, znači kao bojovnog nacionalista i antikomunista. Dakle predstavljaju ga u tamnijim tonovima nego što je realno bio, što ne čudi. Treba maknuti s očiju, ili barem bitno umanjiti, činjenicu da je on, po svemu sudeći, bio – kako sam ovdje jednom već napisao – odgovorniji i odvažniji od ovih danas na Kaptolu. Jest, Stepinac je stao uz Pavelićevu NDH, kadeći joj i kao božjem djelu, ali je imao petlje nazvati Jasenovac “ljagom” (istina, tek nakon što je tamo ubijena grupa slovenskih svećenika), što nije bilo bez rizika i po glavu na ramenima. Danas takav rizik ne postoji ni u najblažim natruhama, ali je odnos vrha Katoličke crkve prema hrvatskim zločinima pao na sramotnu i bogohulnu razinu javnog cmokanja Košića s Kordićem. Jedini izuzetak je tvrdi konzervativac kardinal Franjo Kuharić, koji je ranih devedesetih imao dovoljno kičme da se suprotstavi ubojstvima srpskih civila i paljevini njihovih kuća u Krajini.

Eto, nije Stepinčeva kanonizacija promašena samo zato što se on nije dovoljno suprotstavio ustaškim zločinima, nego još više zato što se zločinima još manje suprotstavljaju njegovi nasljednici u vrhu Katoličke crkve. Zbog toga su sasvim opravdani ljutiti prigovori iz vrha Srpske pravoslavne crkve, bez obzira na to što i njoj ide na dušu veličanje suspektnih crkvenjaka iz Drugog svjetskog rata (Nikolaja Velimirovića, na primjer). I zato nema opravdanja što sadašnji papa Franjo pušta Stepinčevu kanonizaciju kraju, bez obzira na blistavu reputaciju koju ima. Ta reputacija opasno visi baš na Stepinčevoj kanonizaciji, o kojoj je on posredno progovorio odbacujući kritike na račun Pija XII., uz čudno objašnjenje da ni antifašistički saveznici nisu svetinje jer nisu bombardirali pristupe nacističkim logorima. Da, nisu svetinje, ali nešto bez sumnje jesu. Pobijedili su u ratu s nacifašizmom, a Crkva se u taj rat nije ni uključila.